Periaaseq aammalu nalunaarsuutit tunngaviusut
Ilaqutariinnut kisitsisitigut paasissutissani pineqartuni Naatsorsueqqissaartarfiup innuttaasunut nalunaarsuiffia najugaqarfinnut paasissutissanik aammalu angajoqqaat inuillu aapparisaannut januaarip aallaqqaataani Kalaallit Nunaanni najugaqartunut paasissutissanik imaqartoq tunngavigineqarpoq. 1994-imit 2016-imut ukiuni ataasiakkaani tamani paasissutissaqarpoq.
Najugaqarfiit pillugit
Kalaallit Nunaanni akuerisamik najugaqarfinnut nalunaarsuummik peqanngilaq. Taamaattumik Kalaallit Nunaanni najugaqarfimmut nutaamut nuunnermi kommunit najugaqarfik nutaaq inunnik nalunaarsuisarfimmi annertunerusumik aaqqissuussaanngitsumik nalunaarsortarpaa. Najugaqarfillu periutsit assigiinngitsut amerlasuut atorlugit nalunaarsorneqartarmata piffissami pineqartumi najugaqatigisat kinaassusersinissaat ajornarsinnaasarpoq.
Najugaqarfimmut ataatsimut nalunaarsueriaatsit assigiinngitsut qaqutigut ajornartorsiutaasarput, ilaqutariit tamakkerlutik ataatsikkut aammalu ataatsimut najugaqarfimmut nutaamut nuunneq kommunimut nalunaarutigippassuk. Nuunnermilli nalunaarutiginninnerit piffissani assigiinngitsuni pippata najugaqarfimmut ataatsimut assigiinngitsunik nalunaarsueriaatsit ajornartorsiortitsisinnaapput. Assersuutigalugu ajornartorsiut pisinnaavoq meeqqat efterskolernernik naammassisimallutik angerlaraangata imaluunniit nutaanik aappartaartoqaraangat.
Ilaqutariinnut kisitsisitigut paasissutissat suliarinerini ilassutitut kukkunersiuinerit ingerlanneqarput, najugaqarfiillu annertuumik ilimanaatillit inoqutigiit iluanni nalunaarsuinernik pissuteqartunik assigiinngitsunik najugaqarfilittut nalunaarsorsimasut naqqinneqartarput. Inoqutigiillu immikkoortiterneqarnerini, ilaqutariinnut nalunaarsuutini matumani tunngavigineqartuni, naqqiinernik pissuteqartumik Naatsorsueqqissaartarfiup inoqutigiinnut nalunaarsuutai aammalu inoqutigiit immikkoortiterneqarneri kisitsisitigut paasissutissani matumani tunngavigineqartut tamakkiisumik naapertuutinngillat. Tamanna piffissami suli aalajangingaanngitsumi inuttaasunut kisitsisitigut paasissutissat tamakkerlugit kukkunersiorneqarnissaanni naqqinneqarumaarpoq.
Inunnik nalunaarsuisarfimmi najugaqarfimmi inissiaanngitsumi kisiannili suliffeqarfimmi imaluunniit allaffissornikkut/pisortanik najugaqarfimmi nalunaarsimasoqarsinnaavoq. Allaffissornikkut/pisortanit najugaqarfiit angerlarsimaffeqanngitsunut aammalu inunnut Kalaallit Nunaanni najugaqavinngitsunut kisiannili najugaqarfinni nalunaarsorsimanissamut pisariaqartitsisunut, assersuutigalugu angallatini inuttanut imaluunniit sulisartunut piffissami sivikitsumi Kalaallit Nunaanniittunut, atorneqarnerusarput.
Ilaqutariinnut kisitsisitigut paasissutissani allaffissornikkut/pisortanit najugaqarfiit immikkut nalunaarsorneqarput, kisitsisitigut paasissutissat tabeliini allaffissornikkut/pisortanit najugaqarfiit ilanngunneqarsinnaalersillugit aammalu taamaatinneqarsinnaalersillugit.
Suliffeqarfinnut najugaqarfiit kinaassusersineqarsinnaasimanngillat, kisiannili ilimagineqarpoq pineqartut inunnut nalunaarsuiffimmi suliffeqarfiup najugaqarfianut nalunaarsimasut amerlanertigut qanittumik ilaqutariinneq ajortut, ilaqutariinnullu kisitsisitigut paasissutissani annertunerpaat inersimasutut kisimiittutut immikkoortinneqarput.
Angajoqqaatut nassuiaatit
Nalunaarsuiffinni innuttaasut ataasiakkaat inatsisitigut angajoqqaavinik nassuiaateqarpoq, taakku nalunaarsorsimappata.
Inuup inuttaasunut nalunaarsuiffimmi ukiuni tamani nalunaarsorsimaffigisaani ataasiinnarnik angajoqqaalittut ilaatigooriarluni nalunaarsorsimassanngilaq. Angajoqqaanut nassuiaatit allanngortinneqarsinnaapput, soorlu qitornavissiartaarnermi.
Angajoqqaanut nassuiaatit ukiumi ataatsimi arlalinniluunniit amigaateqarsinnaapput. Meeqqanut inuusuttunullu ataataasumut nassuiaatit taakkuunerusarput amigaatillit. Tamanna ataataasup ilisimaneqannginneranik peqquteqarsinnaavoq, imaluunniit ataataasup meeqqap inunngorneranit ukiut arlallit aatsaat qaangiunnerini ataataanini akuersaarsimappagu.
Ilaqutariinnut kisitsisitigut paasissutissani ataataanermut piumasaqaatinik marlunnik tulluarsakkanik ilanngussisoqarpoq, ukiuni inuuffiusuni siullerni ataatasut nalunaarsorsimanerisa amigaateqartarnerinut ajornartorsiutip annikillineqarneranut aaqqeeqataasunik.
1. 0-inik ukiullip ataataa nalunaarsorneqarsimanngippat anaanaasorlu katissimappat imaluunniit inooqateqarpat, naatsorsuutigineqarpoq ataataasoq anaanaasup aapparigaa. Ataataasumik nalunaarsuineq tamanna ukiup inunngorfiusup kingorna aammalu ukiuni tulliuttuni ilanngunneqassaaq, siullermeerluni ataataanermut nalunaarsuisoqarnissaata tungaanut.
2. 0-inik ukiulimmut ataataasumik nalunaarsuisoqarsimanngippat, ataataanermut nalunaarsuut siulleq nassaarineqartarpoq. Pineqartoq, kingusinnerusukkut ataataasutut nalunaarsorneqarsimasoq, 0-inik ukiullip najugaqatigippagu ukiup inunngorfiusup kingorna aammalu ukiuni tulliuttuni ataataasutut ilanngunneqassaaq, siullermeerluni ataataanermut nalunaarsuisoqarnissaata tungaanut.
Ataataanermut paasissutissat ukiuni tulliuttuni nalunaarsuutinik takuneqarsinnaasunik imaqarnerupput, taakkulu ukiut tamaasa ilaqutariinnut paasissutissat innuttaasunut nalunaarsuiffiup ukiup tamaasa ukiunik nutaanik ilaneqartarnera malittaralugu, annikitsumik allannguuteqartarnerannik peqqutaaqataapput.
Qulaani angajoqqaat nalunaarsuutaannut taaneqartunut naqqiissutit saniatigut takuneqarsinnaasunik kukkusumik nalunaarsuinernut naqqiissuteqartoqarpoq. Assersuutigalugu nalaarneqarput aanaap imaluunniit aataap angajoqqaatut nalunaarsorsimanera, imaluunniit meeqqat angajoqqaallu akornanni ukiut assigiinngissutaasa ilimananngitsumik appasippallaarneri.
Katissimasut pillugit
Katissimasut ineqatigiittulli ataatsimut najugaqatigiinngitsutut nalunaarsorsimasut ilaqutariinnut kisitsisitigut paasissutissani ilaqutariinni assigiinngitsuniinnerannik naatsorsorneqarput.
Ilaqutariinnermut kisitsisitigut paasissutissani inuit nalunaarsuiffianni katissimanermut paasissutissani, assersuutigalugu katissimaneq katissimasup aappaannaani nalunaarsorsimappat imaluunniit katissimasut aappaa katinnissamut inuusuppallaarpat, ataasiakkaanik aaqqiissuteqartoqarpoq.
Aappariittut nalunaarsorsimasut imaluunniit suiaaqatiminnik katissimasut immikkut naatsorsorneqanngillat, kisiannili suiaassutsini assigiinngitsuni katissimasutut naatsorsorneqarlutik.
Inooqatigiit pillugit
Inooqatigiit tassaapput inuit marluk najugaqatigiit ataatsimik arlalinnilluunniit ataatsimoorussamik meerallit. Pineqartut inooqatigiittut naatsorsorneqarput meeqqap najugaqatigineqarnera apeqqutaatinnagu.
Ataatsimoorussamik meerarineqartoq piffissami 1994-imit 2016-imut Kalaallit Nunaanni najugaqartuusimanngippat Naatsorsueqqissaartarfiup meeraasup angajoqqaavi pillugit paasissutissaateqanngilaq, taamaattumik inooqatigiit kinaassusersineqarsimannginnissaannik aarlerinartoqarpoq. Tassani assersuutigineqarsinnaapput appaariit ukioqqortusereernerminni Kalaallit Nunaannut nunasisimasut.
Najungaqatigiit pillugit
Danmarks Statistikkip ilaqutariinnut kisitsisitigut paasissutissaanni – kisitsisitigut paasissutissiornermi matumani periaatsimut tunngavigineqartumi – najugaqatigiit tassaapput imminnut katissimanngikkaluarlutik, ataatsimoorussanik meeraqanngikkaluarlutik kisiannili suiaassutsimikkut immikkoorlutik aammalu ukiut 15-it inorlugit ukiuminni assigiinngissuseqarlutik ataatsimut najugaqatigiit. Taamatuttaaq piumasaqaataavoq inersimasunik allanik imaluunniit inunnik 16-it 17-inilluunniit ukiulinnik angajoqqaaminni najugaqanngitsunik najugaqartoqannginnissaa. Inuit 16-inik ukiullit tikillugit najugaqatigiittut inuusinnaapput.
Naatsorsueqqissaartarfiup qallunaat najugaqatigiinnut piumasaqaataat malillugit najugaqatigiit kinaassusersinissaat toqqarsimavaa. Naatsorsueqqissaartarfiulli inuit marluk 18-it sinnerlugit ukiullit najugaqatigiittut kinaassusersinissaannut periarfissaq annertusinissaa toqqarsimavaa. inuillu najugaqatigiittut nalunaarsorneqarput ukiumi ataatsimi imaluunniit ukiuni tulleriinni ataannartumik najukkami ataatsimiissimappata, aammalu pineqartut ukiumi ataatsimi piffissap pineqartup siunitsiannguani imaluunniit kingunitsiannguani qallunaat piumasaqaataat malillugit najugaqatigiittut nalunaarsorsimappata.
Inuit najugaqatigiittut kinaassusersineqarsinnaasut CPR-imi angajoqqaanut nassuiaatit tunuliaqutaralugit qanigisariissinnaanerannut misissorneqarput, taamaasilluni inuit kukkunikkut meeqqanut, ernuttanut, qatanngutinut, qatanngutillu meeraannut aammalu illorisanut najugaqatitut nalunaarsungaannginnissaat qulakkeerneqarpoq.